Στα όρια των δημοτικών διαμερισμάτων Ξηροπηγάδου και Δάφνης, λίγα μέτρα νότια του κόμβου της νέας περιφερειακής οδού με την εθνική οδό Ναυπάκτου-Ιτέας υπάρχει ένα σημαντικό μνημείο, γνωστό ως «μύλος του Μακρή». Πρόκειται για βιοτεχνικό εργαστήριο που λειτούργησε από την εποχή της πρώτης Ενετοκρατίας στη Ναύπακτο (1407-1499). Χαρακτηριστικό του εργαστηρίου αυτού είναι το τεχνητό αυλάκι, μέσα από το οποίο το νερό μεταφέρεται στο μύλο από την κοίτη του ποταμού Μόρνου.
Είναι κατασκευασμένο από πέτρες, με μεσαιωνικό τσιμέντο, γνωστό με την ονομασία "p ozzuolana" (κράμα θρυμματισμένου ασβεστόλιθου και ηφαιστειακής σκόνης). Στα τελευταία εξήντα μέτρα το τείχος γίνεται ψηλότερο και δημιουργεί δεκαπέντε καμάρες (αψίδες). Η επιβλητική αυτή κατασκευή του μεγάλου αυλακιού λέγεται ότι κατασκευάστηκε από τους Ενετούς. Σκοπός τους ήταν να εξασφαλίσουν την ολόχρονη λειτουργία του μύλου, ώστε να εξασφαλιστεί η απρόσκοπτη τροφοδοσία των εργαζομένων στην κατασκευή του φρουρίου της Ναυπάκτου.
Γνωρίζουμε από γραπτές πηγές ότι στα χρόνια της τουρκοκρατίας ο νερόμυλος ανήκε στα περιουσιακά στοιχεία της μονής της Παναγίας της Βαρνάκοβας. Μετά την απελευθέρωση ολόκληρη η περιοχή «Καμαρούλες» χιλίων στρεμμάτων μαζί με το νερόμυλο και το ελαιοτριβείο δόθηκαν στο Μήτρο Μακρυγιάννη ή Κολοφωτιά, αδελφό του Γιάννη Μακρυγιάννη - Κραβαρίτη από τη Στύλια, για υπηρεσίες που προσέφερε στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα. Γνωρίζουμε επίσης ότι το 1843 η περιουσία αυτή πουλήθηκε έναντι 12.000 γροσίων[1]. Πιθανοί ιδιοκτήτες του μύλου αναφέρονται οι αδελφοί Πράπα και κάποιος Παπαναστασόπουλος. Από συμβόλαιο που υπάρχει, γνωρίζουμε ότι το 1910 ο μύλος πουλήθηκε απ΄ τον αραχωβίτη Δ. Κουμπογιάννη στους αδελφούς Ανδρέα και Γεώργιο Μακρή, οι οποίοι έφεραν χρήματα από την Αμερική.
Μέχρι τότε ο μύλος είχε δύο μάτια. Οι αδελφοί Μακρή κατασκεύασαν και τρίτο μάτι αλευρόμυλου και επέκτειναν τη λειτουργία του εργαστηρίου και ως υδροκίνητο ελαιοτριβείο. Ο ένας αλεστικός μηχανισμός κινούνταν με τη δύναμη του νερού που έπεφτε από την κάλανη και οι άλλοι δύο αλεστικοί μηχανισμοί από τουρμπίνες που έδιναν δύναμη στο νερό.
Το νερό έφτανε στο μύλο, αφού διήνυε διαδρομή 2,5 περίπου χιλιομέτρων[2]. Η δέση ξεκινούσε από την κοίτη του Μόρνου, ανατολικά του χωριού Δάφνη, στη θέση «τρύπιο λιθάρι». Το μεγάλο αυτό αυλάκι περνούσε νότια του χωριού Δάφνη, κοντά στη γέφυρα του Μόρνου με τα πέντε τόξα, ακολουθούσε περίπου παράλληλη πορεία με το δρόμο που οδηγεί απ’ το Ξηροπήγαδο στη Δάφνη κι έστριβε νότια, λίγο πριν φτάσουμε στη διασταύρωση της επαρχιακής οδού Ναυπάκτου-Δάφνης με την εθνική οδό Ναυπάκτου-Ιτέας. Από το σημείο εκείνο, για να διατηρηθεί το επιθυμητό ύψος του αυλακιού ώστε το νερό να πέφτει με δύναμη στην κάλανη και να κινεί τον αλεστικό μηχανισμό, κατασκευάστηκε το επιβλητικό τοίχος μήκους 120 μέτρων, πλάτους 2,25 και το ύψος ενός έως έξι μέτρων. Το τείχος αυτό γίνεται περίτεχνο, γιατί σχηματίζει δεκαπέντε μεγάλες καμάρες. Αυτές έδωσαν και το όνομα στην περιοχή. Ο μύλος είναι ένα δίπατο σπίτι, κλασική περίπτωση νερόμυλου, με το ισόγειο εργαστήριο και τον πρώτο όροφο κατοικία του μυλωνά.
Ο μύλος δούλεψε μέχρι το 1966. Σήμερα το τείχος με τις καμάρες διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση, αλλά είναι πνιγμένο μέσα στα βάτα. Ο εθνικός δρόμος που πέρασε πάνω από το αυλάκι «σεβάστηκε» το τείχος του, δημιουργώντας μια γέφυρα. Οι μικρές καταστροφές που έχει υποστεί το τείχος οφείλονται κυρίως στο ότι δεν περνάει πια από ’κει νερό και δεν καθαρίζεται απ’ τα βρύα και τα άλλα μικρά φυτά που φυτρώνουν πάνω του. Στις καμάρες του έχουν δημιουργηθεί σταλακτίτες μεγαλύτεροι από μισό μέτρο. Ο μύλος είναι ερημωμένος με γκρεμισμένη σκεπή, αλλά με σχετικά γερούς τοίχους.
Το εργαστήριο αυτό της προβιομηχανικής οικονομίας είναι απ’ τα παλιότερα και σημαντικότερα της περιοχής μας και αποτελεί σημαντική μαρτυρία για τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής των βιομηχανικών κτισμάτων. Για το λόγο αυτό, ο νερόμυλος ιδιοκτησίας Μακρή και ο αύλακάς του, με ομόφωνη γνωμοδότηση τού Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων χρόνων, το 1994, χαρακτηρίστηκαν ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, προστατευόμενο απ’ το ελληνικό κράτος και ιδιαίτερα απ’ το Υπουργείο Πολιτισμού. Επίσης, ορίστηκε ζώνη προστασίας τους 50 μέτρα περιμετρικά του νερόμυλου και πέντε μέτρα εκατέρωθεν του αύλακά του.
Απομένει το μνημείο αυτό να ενταχθεί σε κάποιο πρόγραμμα του Υπουργείου Πολιτισμού, να αναπαλαιωθεί και να αναδειχθεί προκειμένου να αναβαθμίσει την περιοχή του δημοτικού διαμερίσματος του Ξηροπηγάδου και της περιοχής γενικότερα.
Προκειμένου να δώσουμε μια εικόνα του μνημείου πρόσφατα πήγαμε μαζί με τον κ. Τυροπάνη Κωνσταντίνο, δάσκαλο και εκδότη της εφημερίδας «Το Χωριό μας» και μετρήσαμε μερικές διαστάσεις του κτίσματος. Το συνολικό μήκος του τείχους δεν ήταν προσβάσιμο να το μετρήσουμε ακριβώς, αλλά το υπολογίσαμε πάνω από 120 μ. μήκος. Το ύψος του αρχίζει από ένα μέτρο και καταλήγει στα έξι μέτρα. Στα εξήντα έξι τελευταία μέτρα του τείχους, πριν το μύλο, υπάρχουν 15 καμάρες (αψίδες) με άνοιγμα 2,25 μ. στη βάση τους και ύψος από 1,50 μέχρι 2,50 μέτρα. Το πόδι κάθε καμάρας έχει μήκος 1,85 μ. και πλάτος 2,60 μ. Το πάχος του τείχους στη βάση του είναι 2,60 μ. και στην κορυφή του είναι 2 μέτρα. Από εκεί και πάνω υπάρχει ειδική άργιλος (γλύνα) ύψους 0,70 μ. κατά μήκος του τείχους, η οποία δημιουργεί ένα ανθεκτικότατο αυλάκι πλάτους ενός μέτρου για τη μεταφορά του νερού. Ακριβώς πριν το μύλο δημιουργείται πυργίσκος μήκους 4,80, πλάτους 2,30 και ύψους 6,00 μ., με σκοπό να διευκολύνει την πτώση του νερού. Ο μύλος είναι ένα δίπατο σπίτι διαστάσεων 7,70 επί 12,00 μέτρων περίπου.
Ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία της περιοχής:
Στην περιοχή «Καμαρούλες» τον Οκτώβριο του 1822 ο οπλαρχηγός Σαφάκας, μαζί με τους Μακρυγιάννη Κολοφωτιά και Θύμιο Ξύδη, έδωσαν νικηφόρα εναντίων των Τούρκων της Ναυπάκτου, καθώς επιχείρησαν έξοδο, για να συναντήσουν τους ομοεθνείς τους στο Καστράκι και στο Ευπάλιο Δωρίδας.
Η παράδοση αναφέρει ότι στην αρχή της διαδρομής του μεγάλου αυλακιού υπήρχε λιθάρι μεγάλου μεγέθους το οποίο με τα τεχνικά μέσα της εποχής ήταν αδύνατο να τεμαχιστεί. Για το λόγο αυτό κάλεσαν κάποιο άτομο της περιοχής, που είχε την ικανότητα του ματιάσματος. Τον μετέφεραν λοιπόν εκεί με κλειστά μάτια κι όταν αντίκρισε ξαφνικά το μεγάλο αυτό ογκόλιθο, εκείνος έσπασε σε δύο τεμάχια! Πάνω στη ρωγμή αυτή έφτιαξαν ύστερα τρύπα, μέσα απ’ την οποία πέρασε το νερό. Η θέση εκείνη ονομάζεται «στο τρύπιο λιθάρι».
Απ’ το «μύλο Μακρή» περνούσε και δρόμος που συνέδεε τη Ναύπακτο με τα χωριά της Δωρίδας. Μέχρι τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας του «ο μύλος Μακρή» λειτουργούσε και ως χάνι που προσέφερε φαγητό[3]. Πίσω από το μύλο υπήρχε λιθόκτιστο καλντερίμι.
Γιάννης Χαλάτσης
[1] Μάρκος Μεντζάς: «Καμαρούλες» Ξηροπηγάδου στη Ναυπακτιακή φ. 114, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2002.
[2] Μαρτυρία Νικολάου Γεωργίου Μακρή.
[3] Μαρτυρία Τριαντάφυλλου Πράπα.